โพธิสตฺโต ‘‘เนว สกฺกตฺตํ, น พฺรหฺมตฺตํ ปตฺถยมาโน, สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺโต ปนาหํ ททามี’’ติ อาหฯ สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโฐ หตฺเถน ปิฏฺฐิํ ปริมชฺชิฯ โพธิสตฺตสฺส ตงฺขณญฺเญว ปริมชฺชิตมตฺตสฺเสว สกลสรีรํ ปริปูริฯ สกฺกานุภาเวน จสฺส สพฺโพ วิภวปริจฺเฉโท ปฏิปากติโกว อโหสิฯ สกฺโก ‘‘มหาเสฏฺฐิ, ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ทิวเส ทิวเส ทฺวาทส สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชนฺโต ทานํ ททาหี’’ติ ตสฺส เคเห อปริมาณํ ธนํ กตฺวา ตํ อุยฺโยเชตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เสฏฺฐิภริยา ราหุลมาตา อโหสิ, วิสยฺโห ปน เสฏฺฐิ อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วิสยฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

โกกิลวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. จูฬกุณาลวคฺโค

[341] 1. กณฺฑรีชาตกวณฺณนา

นรานมารามกราสูติ อิมสฺส ชาตกสฺส วิตฺถารกถา กุณาลชาตเก (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อาวิ ภวิสฺสติฯ

กณฺฑรีชาตกวณฺณนา ปฐมาฯ

[342] 2. วานรชาตกวณฺณนา

อสกฺขิํ วต อตฺตานนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส วธาย ปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ (ชา. อฏฺฐ. 2.2.สุสุมารชาตกวณฺณนา) เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมวฯ

อตีเต ปน พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต หิมวนฺตปเทเส กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต คงฺคาตีเร วสิฯ

อเถกา อนฺโตคงฺคายํ สํสุมารี โพธิสตฺตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา สํสุมารสฺส กเถสิฯ โส ‘‘ตํ กปิํ อุทเก นิมุชฺชาเปตฺวา มาเรตฺวา หทยมํสํ คเหตฺวา สํสุมาริยา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ อาห – ‘‘เอหิ, สมฺม, อนฺตรทีปเก ผลาผเล ขาทิตุํ คจฺฉามา’’ติฯ ‘‘กถํ, สมฺม, อหํ คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อหํ ตํ มม ปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา เนสฺสามี’’ติฯ โส ตสฺส จิตฺตํ อชานนฺโต ลงฺฆิตฺวา ปิฏฺฐิยํ นิสีทิฯ สํสุมาโร โถกํ คนฺตฺวา นิมุชฺชิตุํ อารภิฯ อถ นํ วานโร ‘‘กิํการณา, โภ, มํ อุทเก นิมุชฺชาเปสี’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ตํ มาเรตฺวา ตว หทยมํสํ มม ภริยาย ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘ทนฺธ ตฺวํ มม หทยมํสํ อุเร อตฺถีติ มญฺญสี’’ติ? ‘‘อถ กหํ เต ฐปิต’’นฺติ? ‘‘เอตํ อุทุมฺพเร โอลมฺพนฺตํ น ปสฺสสี’’ติ? ‘‘ปสฺสามิ, ทสฺสสิ ปน เม’’ติฯ ‘‘อาม, ทสฺสามี’’ติฯ สํสุมาโร ทนฺธตาย ตํ คเหตฺวา นทีตีเร อุทุมฺพรมูลํ คโตฯ โพธิสตฺโต ตสฺส ปิฏฺฐิโต ลงฺฆิตฺวา อุทุมฺพรรุกฺเข นิสินฺโน อิมา คาถา อภาสิ –

[161]

‘‘อสกฺขิํ วต อตฺตานํ, อุทฺธาตุํ อุทกา ถลํ;

น ทานาหํ ปุน ตุยฺหํ, วสํ คจฺฉามิ วาริชฯ

[162]

‘‘อลเมเตหิ อมฺเพหิ, ชมฺพูหิ ปนเสหิ จ;

ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺส, วรํ มยฺหํ อุทุมฺพโรฯ

[163]

‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;

อมิตฺตวสมนฺเวติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ

[164]

‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;

มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, น จ ปจฺฉานุตปฺปตี’’ติฯ

ตตฺถ อสกฺขิํ วตาติ สมตฺโถ วต อโหสิํฯ อุทฺธาตุนฺติ อุทฺธริตุํฯ วาริชาติ สํสุมารํ อาลปติฯ ยานิ ปารํ สมุทฺทสฺสาติ คงฺคํ สมุทฺทนาเมนาลปนฺโต ‘‘ยานิ สมุทฺทสฺส ปารํ คนฺตฺวา ขาทิตพฺพานิ, อลํ เตหี’’ติ วทติฯ ปจฺฉา จ อนุตปฺปตีติ อุปฺปนฺนํ อตฺถํ ขิปฺปํ อชานนฺโต อมิตฺตวสํ คจฺฉติ, ปจฺฉา จ อนุตปฺปติฯ

อิติ โส จตูหิ คาถาหิ โลกิยกิจฺจานํ นิปฺผตฺติการณํ กเถตฺวา วนสณฺฑเมว ปาวิสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สํสุมาโร เทวทตฺโต อโหสิ, วานโร ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

วานรชาตกวณฺณนา ทุติยาฯ

[343] 3. กุนฺตินีชาตกวณฺณนา

อวสิมฺห ตวาคาเรติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรญฺโญ เคเห นิวุตฺถํ กุนฺตินีสกุณิกํ อารพฺภ กเถสิฯ สา กิร รญฺโญ ทูเตยฺยหาริกา อโหสิฯ ทฺเว โปตกาปิสฺสา อตฺถิ, ราชา ตํ สกุณิกํ เอกสฺส รญฺโญ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสสิฯ ตสฺสา คตกาเล ราชกุเล ทารกา เต สกุณโปตเก หตฺเถหิ ปริมทฺทนฺตา มาเรสุํฯ สา อาคนฺตฺวา เต โปตเก มเต ปสฺสนฺตี ‘‘เกน เม ปุตฺตกา มาริตา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อสุเกน จ อสุเกน จา’’ติฯ ตสฺมิญฺจ กาเล ราชกุเล โปสาวนิกพฺยคฺโฆ อตฺถิ กกฺขโฬ ผรุโส, พนฺธนพเลน ติฏฺฐติฯ อถ เต ทารกา ตํ พฺยคฺฆํ ทสฺสนาย อคมํสุฯ สาปิ สกุณิกา เตหิ สทฺธิํ คนฺตฺวา ‘‘ยถา อิเมหิ มม ปุตฺตกา มาริตา, ตเถว เน กริสฺสามี’’ติ เต ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิ, พฺยคฺโฆ มุรามุราเปตฺวา ขาทิฯ สา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ ปริปุณฺโณ’’ติ อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตาฯ ตํ การณํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, ราชกุเล กิร อสุกา นาม กุนฺตินี สกุณิกา เย หิสฺสา โปตกา มาริตา, เต ทารเก พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปสา อตฺตโน โปตกฆาตเก ทารเก คเหตฺวา พฺยคฺฆสฺส ปาทมูเล ขิปิตฺวา หิมวนฺตเมว คตา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ โพธิสตฺโต ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส นิเวสเน เอกา กุนฺตินี สกุณิกา ทูเตยฺยหาริกาติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโสฯ

อยํ กุนฺตินี พฺยคฺเฆน ทารเก มาราเปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทานิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ, คมิสฺสามิ, คจฺฉนฺตี จ ปน รญฺโญ อนาโรเจตฺวา น คมิสฺสามิ, อาโรเจตฺวาว คมิสฺสามี’’ติฯ สา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ ปมาเทน มม ปุตฺตเก ทารกา มาเรสุํ, อหํ โกธวสิกา หุตฺวา เต ทารเก ปฏิมาเรสิํ, อิทานิ มยา อิธ วสิตุํ น สกฺกา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[165]

‘‘อวสิมฺห ตวาคาเร, นิจฺจํ สกฺกตปูชิตา,

ตฺวเมว ทานิมกริ, หนฺท ราช วชามห’’นฺติฯ

ตตฺถ ตฺวเมว ทานิมกรีติ มํ ปณฺณํ คาหาเปตฺวา เปเสตฺวา อตฺตโน ปมาเทน มม ปิยปุตฺตเก อรกฺขนฺโต ตฺวญฺเญว อิทานิ เอตํ มม โทมนสฺสการณํ อกริฯ หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ ราชาติ โพธิสตฺตํ อาลปติฯ วชามหนฺติ อหํ หิมวนฺตํ คจฺฉามีติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ทุติยํ คาถมาห –

[166]

‘‘โย เว กเต ปฏิกเต, กิพฺพิเส ปฏิกิพฺพิเส;

เอวํ ตํ สมฺมตี เวรํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล ปเรน กเต กิพฺพิเส อตฺตโน ปุตฺตมารณาทิเก ทารุเณ กมฺเม กเต ปุน อตฺตโน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิกเต ปฏิกิพฺพิเส ‘‘ปฏิกตํ มยา ตสฺสา’’ติ ชานาติฯ เอวํ ตํ สมฺมตี เวรนฺติ เอตฺตเกน ตํ เวรํ สมฺมติ วูปสนฺตํ โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติฯ

ตํ สุตฺวา กุนฺตินี ตติยํ คาถมาห –

[167]

‘‘น กตสฺส จ กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;

หทยํ นานุชานาติ, คจฺฉญฺเญว รเถสภา’’ติฯ

ตตฺถ น กตสฺส จ กตฺตา จาติ กตสฺส จ อภิภูตสฺส อุปปีฬิตสฺส ปุคฺคลสฺส, อิทานิ วิภตฺติวิปริณามํ กตฺวา โย กตฺตา ตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ ปุน มิตฺตภาโว นาม น สนฺธียติ น ฆฏียตีติ อตฺโถฯ

หทยํ นานุชานาตีติ เตน การเณน มม หทยํ อิธ วาสํ นานุชานาติฯ คจฺฉญฺเญว รเถสภาติ ตสฺมา อหํ มหาราช คมิสฺสามิเยวาติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา จตุตฺถํ คาถมาห –

[168]

‘‘กตสฺส เจว กตฺตา จ, เมตฺติ สนฺธียเต ปุน;

ธีรานํ โน จ พาลานํ, วส กุนฺตินิ มาคมา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – กตสฺส เจว ปุคฺคลสฺส, โย จ กตฺตา ตสฺส เมตฺติ สนฺธียเต ปุน, สา ปน ธีรานํ, โน จ พาลานํฯ ธีรานญฺหิ เมตฺติ ภินฺนาปิ ปุน ฆฏียติ, พาลานํ ปน สกิํ ภินฺนา ภินฺนาว โหติ, ตสฺมา วส กุนฺตินิ มาคมาติฯ

สกุณิกา ‘‘เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกา มยา อิธ วสิตุํ สามี’’ติ ราชานํ วนฺทิตฺวา อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตเมว คตาฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กุนฺตินีเยว เอตรหิ กุนฺตินี อโหสิ, พาราณสิราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

กุนฺตินีชาตกวณฺณนา ตติยาฯ

[344] 4. อมฺพชาตกวณฺณนา

โย นีลิยํ มณฺฑยตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อมฺพโคปกตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร มหลฺลกกาเล ปพฺพชิตฺวา เชตวนปจฺจนฺเต อมฺพวเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต วิจรติ, อตฺตโน สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทติฯ ตสฺมิํ ภิกฺขาจารํ ปวิฏฺเฐ อมฺพโจรกา อมฺพานิ ปาเตตฺวา ขาทิตฺวา จ คเหตฺวา จ คจฺฉนฺติฯ ตสฺมิํ ขเณ จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร อจิรวติยํ นฺหายิตฺวา วิจรนฺติโย ตํ อมฺพวนํ ปวิสิํสุฯ มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ อาหฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น ตุมฺหากํ อมฺพานิ ขาทามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กโรม, ภนฺเต’’ติ สปถํ กริํสุฯ มหลฺลโก ตา สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ

ตสฺส ตํ กิริยํ สุตฺวา ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก กิร มหลฺลโก อตฺตโน วสนกํ อมฺพวนํ ปวิฏฺฐา เสฏฺฐิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อมฺพโคปโก หุตฺวา จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร สปถํ กาเรตฺวา ลชฺชาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต สกฺกตฺตํ กาเรสิฯ ตทา เอโก กูฏชฏิโล พาราณสิํ อุปนิสฺสาย นทีตีเร อมฺพวเน ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อมฺเพ รกฺขนฺโต ปติตานิ อมฺพปกฺกานิ ขาทนฺโต สมฺพนฺธมนุสฺสานมฺปิ เทนฺโต นานปฺปกาเรน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต วิจรติฯ ตทา สกฺโก เทวราชา ‘‘เก นุ โข โลเก มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, กุเล เชฏฺฐาปจยนกมฺมํ กโรนฺติ, ทานํ เทนฺติ, สีลํ รกฺขนฺติ, อุโปสถกมฺมํ กโรนฺติ, เก ปพฺพชิตา สมณธมฺเม ยุตฺตปยุตฺตา วิหรนฺติ, เก อนาจารํ จรนฺตี’’ติ โลกํ โวโลเกนฺโต อิมํ อมฺพโคปกํ อนาจารํ กูฏชฏิลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กูฏชฏิโล กสิณปริกมฺมาทิํ อตฺตโน สมณธมฺมํ ปหาย อมฺพวนํ รกฺขนฺโต วิจรติ, สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติ ตสฺส คามํ ภิกฺขาย ปวิฏฺฐกาเล อตฺตโน อานุภาเวน อมฺเพ ปาเตตฺวา โจเรหิ วิลุมฺพิเต วิย อกาสิฯ

ตทา พาราณสิโต จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร ตํ อมฺพวนํ ปวิสิํสุฯ กูฏชฏิโล ตา ทิสฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ เม อมฺพานิ ขาทิตานี’’ติ ปลิพุทฺธิฯ ‘‘ภนฺเต, มยํ อิทาเนว อาคตา, น เต อมฺพานิ ขาทามา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สปถํ กโรถา’’ติ? ‘‘กตฺวา จ ปน คนฺตุํ ลภิสฺสามา’’ติ? ‘‘อาม, ลภิสฺสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ตาสุ เชฏฺฐิกา สปถํ กโรนฺตี ปฐมํ คาถมาห –

[169]

‘‘โย นีลิยํ มณฺฑยติ, สณฺฑาเสน วิหญฺญติ;

ตสฺส สา วสมนฺเวตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย ปุริโส ปลิตานํ กาฬวณฺณกรณตฺถาย นีลผลาทีนิ โยเชตฺวา กตํ นีลิยํ มณฺฑยติ, นีลเกสนฺตเร จ อุฏฺฐิตํ ปลิตํ อุทฺธรนฺโต สณฺฑาเสน วิหญฺญติ กิลมติ, ตสฺส เอวรูปสฺส มหลฺลกสฺส สา วสํ อนฺเวตุ, ตถารูปํ ปติํ ลภตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรีติฯ

ตาปโส ‘‘ตฺวํ เอกมนฺตํ ติฏฺฐาหี’’ติ วตฺวา ทุติยํ เสฏฺฐิธีตรํ สปถํ กาเรสิฯ สา สปถํ กโรนฺตี ทุติยํ คาถมาห –

[170]

‘‘วีสํ วา ปญฺจวีสํ วา, อูนติํสํว ชาติยา;

ตาทิสา ปติ มา ลทฺธา, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – นาริโย นาม ปนฺนรสโสฬสวสฺสิกกาเล ปุริสานํ ปิยา โหนฺติฯ ยา ปน ตว อมฺพานิ อวาหริ, สา เอวรูเป โยพฺพเน ปติํ อลภิตฺวา ชาติยา วีสํ วา ปญฺจวีสํ วา เอเกน ทฺวีหิ อูนตาย อูนติํสํ วา วสฺสานิ ปตฺวา ตาทิสา ปริปกฺกวยา หุตฺวาปิ ปติํ มา ลทฺธาติฯ

ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตาย ตติยา ตติยํ คาถมาห –

[171]

‘‘ทีฆํ คจฺฉตุ อทฺธานํ, เอกิกา อภิสาริกา;

สงฺเกเต ปติ มา อทฺท, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ยา เต อมฺเพ อวาหริ, สา ปติํ ปตฺถยมานา ตสฺส สนฺติกํ อภิสรณตาย อภิสาริกา นาม หุตฺวา เอกิกา อทุติยา คาวุตทฺวิคาวุตมตฺตํ ทีฆํ อทฺธานํ คจฺฉตุ, คนฺตฺวาปิ จ ตสฺมิํ อสุกฏฺฐานํ นาม อาคจฺเฉยฺยาสีติ กเต สงฺเกเต ตํ ปติํ มา อทฺทสาติฯ

ตายปิ สปถํ กตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตาย จตุตฺถา จตุตฺถํ คาถมาห –

[172]

‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลินี จนฺทนุสฺสทา;

เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหรี’’ติฯ – สา อุตฺตานตฺถาเยว;

ตาปโส ‘‘ตุมฺเหหิ อติภาริยา สปถา กตา, อญฺเญหิ อมฺพานิ ขาทิตานิ ภวิสฺสนฺติ, คจฺฉถ ทานิ ตุมฺเห’’ติ ตา อุยฺโยเชสิฯ สกฺโก เภรวรูปารมฺมณํ ทสฺเสตฺวา กูฏตาปสํ ตโต ปลาเปสิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา กูฏชฏิโล อยํ อมฺพโคปโก มหลฺลโก อโหสิ, จตสฺโส เสฏฺฐิธีตโร เอตาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อมฺพชาตกวณฺณนา จตุตฺถาฯ

[345] 5. ราชกุมฺภชาตกวณฺณนา

วนํ ยทคฺคิ ทหตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อลสภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิฯ โส กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิตฺวาปิ อลโส อโหสิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาโยนิโสมนสิการวตฺตปฏิวตฺตาทีหิ ปริพาหิโร นีวรณาภิภูโตฯ นิสินฺนฏฺฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ ตถา เอว โหติฯ ตสฺส ตํ อาลสิยภาวํ อารพฺภ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ เอวรูเป นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา อาลสิโย กุสีโต นีวรณาภิภูโต วิหรตี’’ติ ฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส อาลสิโยเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อมจฺจรตนํ อโหสิ, พาราณสิราชา อาลสิยชาติโก อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ราชานํ ปโพเธสฺสามี’’ติ เอกํ อุปมํ อุปธาเรนฺโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ ราชา อุยฺยานํ คนฺตฺวา อมจฺจคณปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโต เอกํ ราชกุมฺภํ นาม อาลสิยํ ปสฺสิฯ ตถารูปา กิร อาลสิยา สกลทิวสํ คจฺฉนฺตาปิ เอกทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉนฺติฯ ราชา ตํ ทิสฺวา ‘‘วยสฺส โก นาม โส’’ติ โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิฯ มหาสตฺโต ‘‘ราชกุมฺโภ นาเมส, มหาราช, อาลสิโยฯ เอวรูโป หิ สกลทิวสํ คจฺฉนฺโตปิ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตเมว คจฺฉตี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘อมฺโภ, ราชกุมฺภ, ตุมฺหากํ ทนฺธคมนํ อิมสฺมิํ อรญฺเญ ทาวคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเต กิํ กโรถา’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[173]

‘‘วนํ ยทคฺคิ ทหติ, ปาวโก กณฺหวตฺตนี;

กถํ กโรสิ ปจลก, เอวํ ทนฺธปรกฺกโม’’ติฯ

ตตฺถ ยทคฺคีติ ยทา อคฺคิฯ ปาวโก กณฺหวตฺตนีติ อคฺคิโน เววจนํฯ ปจลกาติ ตํ อาลปติฯ โส หิ จลนฺโต จลนฺโต คจฺฉติ, นิจฺจํ วา ปจลายติ, ตสฺมา ‘‘ปจลโก’’ติ วุจฺจติฯ ทนฺธปรกฺกโมติ ครุวีริโยฯ

ตํ สุตฺวา ราชกุมฺโภ ทุติยํ คาถมาห –

[174]

‘‘พหูนิ รุกฺขฉิทฺทานิ, ปถพฺยา วิวรานิ จ;

ตานิ เจ นาภิสมฺโภม, โหติ โน กาลปริยาโย’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – ปณฺฑิต, อมฺหากํ อิโต อุตฺตริคมนํ นาม นตฺถิฯ อิมสฺมิํ ปน อรญฺเญ รุกฺขฉิทฺทานิ ปถวิยํ วิวรานิ จ พหูนิฯ ยทิ ตานิ น ปาปุณาม, โหติ โน กาลปริยาโยติ มรณเมว โน โหตีติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[175]

‘‘โย ทนฺธกาเล ตรติ, ตรณีเย จ ทนฺธติ;

สุกฺขปณฺณํว อกฺกมฺม, อตฺถํ ภญฺชติ อตฺตโนฯ

[176]

‘‘โย ทนฺธกาเล ทนฺเธติ, ตรณีเย จ ตารยิ;

สสีว รตฺติํ วิภชํ, ตสฺสตฺโถ ปริปูรตี’’ติฯ

ตตฺถ ทนฺธกาเลติ เตสํ เตสํ กมฺมานํ สณิกํ กตฺตพฺพกาเลฯ ตรตีติ ตุริตตุริโต เวเคน ตานิ กมฺมานิ กโรติฯ สุกฺขปณฺณํวาติ ยถา วาตาตปสุกฺขํ ตาลปณฺณํ พลวา ปุริโส อกฺกมิตฺวา ภญฺเชยฺย, ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ กเรยฺย, เอวํ โส อตฺตโน อตฺถํ วุทฺธิํ ภญฺชติฯ ทนฺเธตีติ ทนฺธยติ ทนฺธกาตพฺพานิ กมฺมานิ ทนฺธเมว กโรติฯ ตารยีติ ตุริตกาตพฺพานิ กมฺมานิ ตุริโตว กโรติฯ สสีว รตฺติํ วิภชนฺติ ยถา จนฺโท ชุณฺหปกฺขํ รตฺติํ โชตยมาโน กาฬปกฺขรตฺติโต รตฺติํ วิภชนฺโต ทิวเส ทิวเส ปริปูรติ, เอวํ ตสฺส ปุริสสฺส อตฺโถ ปริปูรตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ราชา โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย อนลโส ชาโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชกุมฺโภ อาลสิยภิกฺขุ อโหสิ, ปณฺฑิตามจฺโจ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

ราชกุมฺภชาตกวณฺณนา ปญฺจมาฯ

[346] 6. เกสวชาตกวณฺณนา

มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวานาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต วิสฺสาสโภชนํ อารพฺภ กเถสิฯ อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร เคเห ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธภตฺตํ โหติ, เคหํ นิจฺจกาลํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอปานภูตํ กาสาวปชฺโชตํ อิสิวาตปฏิวาตํฯ อเถกทิวสํ ราชา นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต เสฏฺฐิโน นิเวสเน ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘อหมฺปิ อริยสงฺฆสฺส นิพทฺธํ ภิกฺขํ ทสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ นิพทฺธํ ภิกฺขํ ปฏฺฐเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย ราชนิเวสเน นิพทฺธํ ภิกฺขา ทิยฺยติ, ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ ปณีตํฯ วิสฺสาเสนปิ สิเนเหนปิ สหตฺถา ทายกา นตฺถิ, ราชยุตฺเต ทาเปสิฯ ภิกฺขู นิสีทิตฺวา ภุญฺชิตุํ น อิจฺฉนฺติ, นานคฺครสภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺฐากกุลํ คนฺตฺวา ตํ ภตฺตํ เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภุญฺชนฺติฯ

อเถกทิวสํ รญฺโญ พหุํ ผลาผลํ อาหริํสุฯ ราชา ‘‘สงฺฆสฺส เทถา’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ภตฺตคฺคํ คนฺตฺวา เอกภิกฺขุมฺปิ อทิสฺวา ‘‘เอโก ภิกฺขุปิ นตฺถี’’ติ รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ‘‘นนุ เวลาเยว ตาวา’’ติ? ‘‘อาม, เวลา, ภิกฺขู ปน ตุมฺหากํ เคเห ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกานํ อุปฏฺฐากานํ เคหํ คนฺตฺวา เตสํ ทตฺวา เตหิ ทินฺนํ ลูขํ วา ปณีตํ วา ภุญฺชนฺตี’’ติฯ ราชา ‘‘อมฺหากํ ภตฺตํ ปณีตํ, เกน นุ โข การเณน อภุตฺวา อญฺญํ ภุญฺชนฺติ, สตฺถารํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิฯ

สตฺถา ‘‘มหาราช, โภชนํ นาม วิสฺสาสปรมํ, ตุมฺหากํ เคเห วิสฺสาสํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สิเนเหน ทายกานํ อภาวา ภิกฺขู ภตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วิสฺสาสิกฏฺฐาเน ปริภุญฺชนฺติฯ มหาราช, วิสฺสาสสทิโส อญฺโญ รโส นาม นตฺถิ, อวิสฺสาสิเกน ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ หิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ สามากภตฺตํ น อคฺฆติฯ โปราณกปณฺฑิตาปิ โรเค อุปฺปนฺเน รญฺญา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา เภสชฺเช การิเตปิ โรเค อวูปสนฺเต วิสฺสาสิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อโลณกํ สามากนีวารยาคุญฺเจว อุทกมตฺตสิตฺตํ อโลณกปณฺณญฺจ ปริภุญฺชิตฺวา นิโรคา ชาตา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต กาสิรฏฺเฐ พฺรามฺหณกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘กปฺปกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา อปรภาเค อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตทา เกสโว นาม ตาปโส ปญฺจหิ ตาปสสเตหิ ปริวุโต คณสตฺถา หุตฺวา หิมวนฺเต วสติฯ โพธิสตฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปญฺจนฺนํ อนฺเตวาสิกสตานํ เชฏฺฐนฺเตวาสิโก หุตฺวา วิหาสิ, เกสวตาปสสฺส หิตชฺฌาสโย สสิเนโห อโหสิฯ เต อญฺญมญฺญํ อติวิย วิสฺสาสิกา อเหสุํฯ อปรภาเค เกสโว เต ตาปเส อาทาย โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสิํ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ราชทฺวารํ อคมาสิฯ ราชา อิสิคณํ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา อนฺโตนิเวสเน โภเชตฺวา ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อุยฺยาเน วสาเปสิฯ อถ วสฺสารตฺเต อติกฺกนฺเต เกสโว ราชานํ อาปุจฺฉิฯ ราชา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มหลฺลกา, อมฺเห ตาว อุปนิสฺสาย วสถ, ทหรตาปเส หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ เชฏฺฐนฺเตวาสิเกน สทฺธิํ เต หิมวนฺตํ เปเสตฺวา สยํ เอกโกว โอหิยิฯ กปฺโป หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธิํ วสิฯ

เกสโว กปฺเปน วินา วสนฺโต อุกฺกณฺฐิตฺวา ตํ ทฏฺฐุกาโม หุตฺวา นิทฺทํ น ลภติ, ตสฺส นิทฺทํ อลภนฺตสฺส สมฺมา อาหาโร น ปริณามํ คจฺฉติ, โลหิตปกฺขนฺทิกา อโหสิ, พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติฯ ราชา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ตาปสํ ปฏิชคฺคิ, โรโค น วูปสมฺมติฯ

เกสโว ราชานํ อาห ‘‘มหาราช, กิํ มยฺหํ มรณํ อิจฺฉถ, อุทาหุ อโรคภาว’’นฺติ ? ‘‘อโรคภาวํ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ มํ หิมวนฺตํ เปเสถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ราชา นารทํ นาม อมจฺจํ ปกฺกาสาเปตฺวา ‘‘นารท, อมฺหากํ ภทนฺตํ คเหตฺวา วนจรเกหิ สทฺธิํ หิมวนฺตํ ยาหี’’ติ เปเสสิฯ นารโท ตํ ตตฺถ เนตฺวา ปจฺจาคมาสิฯ เกสวสฺสปิ กปฺเป ทิฏฺฐมตฺเตเยว เจตสิกโรโค วูปสนฺโต, อุกฺกณฺฐา ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ อถสฺส กปฺโป อโลณเกน อธูปเนน อุทกมตฺตสิตฺตปณฺเณน สทฺธิํ สามากนีวารยาคุํ อทาสิ, ตสฺส ตงฺขณญฺเญว โลหิตปกฺขนฺทิกา ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ

ปุน ราชา นารทํ เปเสสิ ‘‘คจฺฉ เกสวสฺส ตาปสสฺส ปวตฺติํ ชานาหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตํ อโรคํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, พาราณสิราชา ปญฺจ เวชฺชกุลานิ คเหตฺวา ปฏิชคฺคนฺโต ตุมฺเห อโรเค กาตุํ นาสกฺขิ, กถํ เต กปฺโป ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[177]

‘‘มนุสฺสินฺทํ ชหิตฺวาน, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

กถํ นุ ภควา เกสี, กปฺปสฺส รมติ อสฺสเม’’ติฯ

ตตฺถ มนุสฺสินฺทนฺติ มนุสฺสานํ อินฺทํ พาราณสิราชานํฯ กถํ นุ ภควา เกสีติ เกน นุ โข อุปาเยน อยํ อมฺหากํ ภควา เกสวตาปโส กปฺปสฺส อสฺสเม รมตีติฯ

เอวํ อญฺเญหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺโต วิย เกสวสฺส อภิรติการณํ ปุจฺฉิฯ ตํ สุตฺวา เกสโว ทุติยํ คาถมาห –

[178]

‘‘สาทูนิ รมณียานิ, สนฺติ วกฺขา มโนรมา;

สุภาสิตานิ กปฺปสฺส, นารท รมยนฺติ ม’’นฺติฯ

ตตฺถ วกฺขาติ รุกฺขาฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘รุกฺขา’’ตฺเวว ลิขิตํฯ สุภาสิตานีติ กปฺเปน กถิตานิ สุภาสิตานิ มํ รมยนฺตีติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ‘‘เอวํ มํ อภิรมาเปนฺโต กปฺโป อโลณกํ อธูปนํ อุทกสิตฺตปณฺณมิสฺสํ สามากนีวารยาคุํ ปาเยสิ, ตาย เม สรีเร พฺยาธิ วูปสมิโต, อโรโค ชาโตมฺหี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา นารโท ตติยํ คาถมาห –

[179]

‘‘สาลีนํ โอทนํ ภุญฺเช, สุจิํ มํสูปเสจนํ;

กถํ สามากนีวารํ, อโลณํ ฉาทยนฺติ ต’’นฺติฯ

ตตฺถ ภุญฺเชติ ภุญฺชสิ, อยเมว วา ปาโฐฯ ฉาทยนฺตีติ ฉาทยติ ปีเณติ โตเสติฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อนุนาสิโก กโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ตฺวํ สุจิํ มํสูปเสจนํ ราชกุเล ราชารหํ สาลิภตฺตํ ภุญฺชสิ, ตํ กถมิทํ สามากนีวารํ อโลณํ ปีเณติ โตเสติ, กถํ เต เอตํ รุจฺจตีติฯ

ตํ สุตฺวา เกสโว จตุตฺถํ คาถมาห –

[180]

‘‘สาทุํ วา ยทิ วาสาทุํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;

วิสฺสตฺโถ ยตฺถ ภุญฺเชยฺย, วิสฺสาสปรมา รสา’’ติฯ

ตตฺถ ยทิ วาสาทุนฺติ ยทิ วา อสาทุํฯ วิสฺสตฺโถติ นิราสงฺโก วิสฺสาสปตฺโต หุตฺวาฯ ยตฺถ ภุญฺเชยฺยาติ ยสฺมิํ นิเวสเน เอวํ ภุญฺเชยฺย, ตตฺถ เอวํ ภุตฺตํ ยํกิญฺจิ โภชนํ สาทุเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา วิสฺสาสปรมา รสา, วิสฺสาโส ปรโม อุตฺตโม เอเตสนฺติ วิสฺสาสปรมา รสาฯ วิสฺสาสสทิโส หิ อญฺโญ รโส นาม นตฺถิฯ อวิสฺสาสิเกน หิ ทินฺนํ จตุมธุรมฺปิ วิสฺสาสิเกน ทินฺนํ อมฺพิลกญฺชิยํ น อคฺฆตีติฯ

นารโท ตสฺส วจนํ สุตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เกสโว อิทํ นาม กเถสี’’ติ อาจิกฺขิฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, นารโท สาริปุตฺโต, เกสโว พกพฺรหฺมา, กปฺโป ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

เกสวชาตกวณฺณนา ฉฏฺฐาฯ

[347] 7. อยกูฏชาตกวณฺณนา

สพฺพายสนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โลกตฺถจริยํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ มหากณฺหชาตเก (ชา. 1.12.61 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อุคฺคหิตสพฺพสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐาย ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา มนุสฺสา เทวมงฺคลิกา หุตฺวา พหู อเชฬกาทโย มาเรตฺวา เทวตานํ พลิกมฺมํ กโรนฺติฯ โพธิสตฺโต ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติ เภริํ จราเปสิฯ ยกฺขา พลิกมฺมํ อลภมานา โพธิสตฺตสฺส กุชฺฌิตฺวา หิมวนฺเต ยกฺขสมาคมํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส มารณตฺถาย เอกํ กกฺขฬํ ยกฺขํ เปเสสุํฯ โส กณฺณิกมตฺตํ มหนฺตํ อาทิตฺตํ อยกูฏํ คเหตฺวา ‘‘อิมินา นํ ปหริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา มชฺฌิมยามสมนนฺตเร โพธิสตฺตสฺส สยนมตฺถเก อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา อินฺทวชิรํ อาทาย คนฺตฺวา ยกฺขสฺส อุปริ อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต ยกฺขํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นุ โข เอส มํ รกฺขมาโน ฐิโต, อุทาหุ มาเรตุกาโม’’ติ เตน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ปฐมํ คาถมาห –

[181]

‘‘สพฺพายสํ กูฏมติปฺปมาณํ, ปคฺคยฺห โย ติฏฺฐสิ อนฺตลิกฺเข;

รกฺขาย เม ตฺวํ วิหิโต นุสชฺช, อุทาหุ เม เจตยเส วธายา’’ติฯ

ตตฺถ วิหิโต นุสชฺชาติ วิหิโต นุ อสิ อชฺชฯ

โพธิสตฺโต ปน ยกฺขเมว ปสฺสติ, น สกฺกํฯ ยกฺโข สกฺกสฺส ภเยน โพธิสตฺตํ ปหริตุํ น สกฺโกติฯ โส โพธิสตฺตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘มหาราช, นาหํ ตว รกฺขณตฺถาย ฐิโต, อิมินา ปน ชลิเตน อยกูเฏน ปหริตฺวา ตํ มาเรสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, สกฺกสฺส ภเยน ตํ ปหริตุํ น สกฺโกมี’’ติ เอตมตฺถํ ทีเปนฺโต ทุติยํ คาถมาห –

[182]

‘‘ทูโต อหํ ราชิธ รกฺขสานํ, วธาย ตุยฺหํ ปหิโตหมสฺมิ;

อินฺโท จ ตํ รกฺขติ เทวราชา, เตนุตฺตมงฺคํ น เต ผาลยามี’’ติฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[183]

‘‘สเจ จ มํ รกฺขติ เทวราชา, เทวานมินฺโท มฆวา สุชมฺปติ;

กามํ ปิสาจา วินทนฺตุ สพฺเพ, น สนฺตเส รกฺขสิยา ปชายฯ

[184]

‘‘กามํ กนฺทนฺตุ กุมฺภณฺฑา, สพฺเพ ปํสุปิสาจกา;

นาลํ ปิสาจา ยุทฺธาย, มหตี สา วิภิํสิกา’’ติฯ

ตตฺถ รกฺขสิยา ปชายาติ รกฺขสิสงฺขาตาย ปชาย, รกฺขสสตฺตานนฺติ อตฺโถฯ กุมฺภณฺฑาติ กุมฺภมตฺตรหสฺสงฺคา มโหทรา ยกฺขาฯ ปํสุปิสาจกาติ สงฺการฏฺฐาเน ปิสาจาฯ นาลนฺติ ปิสาจา นาม มยา สทฺธิํ ยุทฺธาย น สมตฺถาฯ มหตี สา วิภิํสิกาติ ยํ ปเนเต ยกฺขา สนฺนิปติตฺวา วิภิํสิกํ ทสฺเสนฺติ, สา มหตี วิภิํสิกา ภยการณทสฺสนมตฺตเมว มยฺหํ, น ปนาหํ ภายามีติ อตฺโถฯ

สกฺโก ยกฺขํ ปลาเปตฺวา มหาสตฺตํ โอวทิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อิโต ปฏฺฐาย ตว รกฺขา มมายตฺตา’’ติ วตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา สกฺโก อนุรุทฺโธ อโหสิ, พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อยกูฏชาตกวณฺณนา สตฺตมาฯ

[348] 8. อรญฺญชาตกวณฺณนา

อรญฺญา คามมาคมฺมาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ถุลฺลกุมาริกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิฯ วตฺถุ จูฬนารทกสฺสปชาตเก (ชา. 1.13.40 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ภริยาย กาลกตาย ปุตฺตํ คเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต ปุตฺตํ อสฺสมปเท ฐเปตฺวา ผลาผลตฺถาย คจฺฉติฯ ตทา โจเรสุ ปจฺจนฺตคามํ ปหริตฺวา กรมเร คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา กุมาริกา ปลายิตฺวา ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสกุมารํ ปโลเภตฺวา สีลวินาสํ ปาเปตฺวา ‘‘เอหิ คจฺฉามา’’ติ อาหฯ ‘‘ปิตา ตาว เม อาคจฺฉตุ, ตํ ปสฺสิตฺวา คมิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ทิสฺวา อาคจฺฉา’’ติ นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค นิสีทิฯ ตาปสกุมาโร ปิตริ อาคเต ปฐมํ คาถมาห –

[185]

‘‘อรญฺญา คามมาคมฺม, กิํสีลํ กิํวตํ อหํ;

ปุริสํ ตาต เสเวยฺยํ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

ตตฺถ อรญฺญา คามมาคมฺมาติ ตาต อหํ อิโต อรญฺญโต มนุสฺสปถํ วสนตฺถาย คโต วสนคามํ ปตฺวา กิํ กโรมีติฯ

อถสฺส ปิตา โอวาทํ ททนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[186]

‘‘โย ตํ วิสฺสาสเย ตาต, วิสฺสาสญฺจ ขเมยฺย เต;

สุสฺสูสี จ ติติกฺขี จ, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ

[187]

‘‘ยสฺส กาเยน วาจาย, มนสา นตฺถิ ทุกฺกฏํ;

อุรสีว ปติฏฺฐาย, ตํ ภเชหิ อิโต คโตฯ

[188]

‘‘หลิทฺทิราคํ กปิจิตฺตํ, ปุริสํ ราควิราคินํ;

ตาทิสํ ตาต มา เสวิ, นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยา’’ติฯ

ตตฺถ โย ตํ วิสฺสาสเยติ โย ปุริโส ตํ วิสฺสาเสยฺย น ปริสงฺเกยฺยฯ วิสฺสาสญฺจ ขเมยฺย เตติ โย จ อตฺตนิ กยิรมานํ ตว วิสฺสาสํ ปตฺโต นิราสงฺโก ตํ ขเมยฺยฯ สุสฺสูสีติ โย จ ตว วิสฺสาสวจนํ โสตุมิจฺฉติฯ ติติกฺขีติ โย จ ตยา กตํ อปราธํ ขมติฯ ตํ ภเชหีติ ตํ ปุริสํ ภเชยฺยาสิ ปยิรุปาเสยฺยาสิฯ อุรสีว ปติฏฺฐายาติ ยถา ตสฺส อุรสิ ปติฏฺฐาย วฑฺฒิโต โอรสปุตฺโต ตฺวมฺปิ ตาทิโส อุรสิ ปติฏฺฐิตปุตฺโต วิย หุตฺวา เอวรูปํ ปุริสํ ภเชยฺยาสีติ อตฺโถฯ

หลิทฺทิราคนฺติ หลิทฺทิราคสทิสํ อถิรจิตฺตํฯ กปิจิตฺตนฺติ ลหุปริวตฺติตาย มกฺกฏจิตฺตํฯ ราควิราคินนฺติ มุหุตฺเตเนว รชฺชนวิรชฺชนสภาวํฯ นิมฺมนุสฺสมฺปิ เจ สิยาติ สเจปิ สกลํ ชมฺพุทีปตลํ กายทุจฺจริตาทิวิรหิตสฺส มนุสฺสสฺส อภาเวน นิมฺมนุสฺสํ สิยา , ตถาปิ, ตาต, ตาทิสํ ลหุจิตฺตํ มา เสวิ, สพฺพมฺปิ มนุสฺสปถํ วิจินิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตคุณสมฺปนฺนเมว ภเชยฺยาสีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา ตาปสกุมาโร ‘‘อหํ, ตาต, อิเมหิ คุเณหิ สมนฺนาคตํ ปุริสํ กตฺถ ลภิสฺสามิ, น คจฺฉามิ, ตุมฺหากญฺเญว สนฺติเก วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา นิวตฺติฯ อถสฺส ปิตา กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ อุโภปิ อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปุตฺโต จ กุมาริกา จ เอเตเยว อเหสุํ, ปิตา ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

อรญฺญชาตกวณฺณนา อฏฺฐมาฯ

[349] 9. สนฺธิเภทชาตกวณฺณนา

เนว อิตฺถีสุ สามญฺญนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เปสุญฺญสิกฺขาปทํ อารพฺภ กเถสิฯ

เอกสฺมิํ กิร สมเย สตฺถา ‘‘ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตี’’ติ สุตฺวา เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ เปสุญฺญํ อุปสํหรถ, เตน อนุปฺปนฺนานิ เจว ภณฺฑนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนานิ จ ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต เต ภิกฺขู ครหิตฺวา ‘‘ภิกฺขเว, ปิสุณา วาจา นาม ติขิณสตฺติปหารสทิสา, ทฬฺโห วิสฺสาโสปิ ตาย ขิปฺปํ ภิชฺชติ, ตญฺจ ปน คเหตฺวา อตฺตโน เมตฺติภินฺทนกชโน สีหอุสภสทิโส โหตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป ปิตุ อจฺจเยน ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตทา เอโก โคปาลโก อรญฺเญ โคกุเลสุ คาโว ปฏิชคฺคิตฺวา อาคจฺฉนฺโต เอกํ คพฺภินิํ อสลฺลกฺเขตฺวา ปหาย อาคโตฯ ตสฺสา เอกาย สีหิยา สทฺธิํ วิสฺสาโส อุปฺปชฺชิฯ ตา อุโภปิ ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติฯ อปรภาเค คาวี วจฺฉกํ, สีหี สีหโปตกํ วิชายิฯ เต อุโภปิ ชนา กุเลน อาคตเมตฺติยา ทฬฺหมิตฺตา หุตฺวา เอกโต วิจรนฺติ ฯ อเถโก วนจรโก อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เตสํ วิสฺสาสํ ทิสฺวา อรญฺเญ อุปฺปชฺชนกภณฺฑํ อาทาย พาราณสิํ คนฺตฺวา รญฺโญ ทตฺวา ‘‘อปิ เต, สมฺม, กิญฺจิ อรญฺเญ อจฺฉริยํ ทิฏฺฐปุพฺพ’’นฺติ รญฺญา ปุฏฺโฐ ‘‘เทว, อญฺญํ กิญฺจิ น ปสฺสามิ, เอกํ ปน สีหญฺจ อุสภญฺจ อญฺญมญฺญํ วิสฺสาสิเก เอกโต วิจรนฺเต อทฺทส’’นฺติ อาหฯ ‘‘เอเตสํ ตติเย อุปฺปนฺเน ภยํ ภวิสฺสติ, ยทา เตสํ ตติยํ ปสฺสติ, อถ เม อาจิกฺเขยฺยาสี’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติฯ

วนจรเก ปน พาราณสิํ คเต เอโก สิงฺคาโล สีหญฺจ อุสภญฺจ อุปฏฺฐหิฯ วนจรโก อรญฺญํ คนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘ตติยสฺส อุปฺปนฺนภาวํ รญฺโญ กเถสฺสามี’’ติ นครํ คโตฯ สิงฺคาโล จินฺเตสิ ‘‘มยา ฐเปตฺวา สีหมํสญฺจ อุสภมํสญฺจ อญฺญํ อขาทิตปุพฺพํ นาม นตฺถิ, อิเม ภินฺทิตฺวา อิเมสํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติฯ โส ‘‘อยํ ตํ เอวํ วทติ, อยํ ตํ เอวํ วทตี’’ติ อุโภปิ เต อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตฺวา น จิรสฺเสว กลหํ กาเรตฺวา มรณาการปฺปตฺเต อกาสิฯ วนจรโกปิ คนฺตฺวา รญฺโญ ‘‘เตสํ, เทว, ตติโย อุปฺปนฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘โก โส’’ติ? ‘‘สิงฺคาโล, เทวา’’ติฯ ราชา ‘‘โส อุโภ มิตฺเต ภินฺทิตฺวา มาราเปสฺสติ, มยํ เตสํ มตกาเล สมฺปาปุณิสฺสามา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุยฺห วนจรเกน มคฺคเทสเกน คจฺฉนฺโต เตสุ อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปตฺเตสุ สมฺปาปุณิฯ

สิงฺคาโล ปน หฏฺฐตุฏฺโฐ เอกวารํ สีหสฺส มํสํ ขาทติ, เอกวารํ อุสภสฺส มํสํ ขาทติฯ ราชา เต อุโภปิ ชีวิตกฺขยปฺปตฺเต ทิสฺวา รเถ ฐิโตว สารถินา สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –

[189]

‘‘เนว อิตฺถีสุ สามญฺญํ, นาปิ ภกฺเขสุ สารถิ;

อถสฺส สนฺธิเภทสฺส, ปสฺส ยาว สุจินฺติตํฯ

[190]

‘‘อสิ ติกฺโขว มํสมฺหิ, เปสุญฺญํ ปริวตฺตติ;

ยตฺถูสภญฺจ สีหญฺจ, ภกฺขยนฺติ มิคาธมาฯ

[191]

‘‘อิมํ โส สยนํ เสติ, ยมิมํ ปสฺสสิ สารถิ;

โย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, ปิสุณสฺส นิโพธติฯ

[192]

‘‘เต ชนา สุขเมธนฺติ, นรา สคฺคคตาริว;

เย วาจํ สนฺธิเภทสฺส, นาวโพธนฺติ สารถี’’ติฯ

ตตฺถ เนว อิตฺถีสูติ สมฺม สารถิ, อิเมสํ ทฺวินฺนํ ชนานํ เนว อิตฺถีสุ สามญฺญํ อตฺถิ น , ภกฺเขสุปิฯ อญฺญเมว หิ อิตฺถิํ สีโห เสวติ, อญฺญํ อุสโภ, อญฺญํ ภกฺขํ สีโห ขาทติ, อญฺญํ อุสโภติ อตฺโถฯ อถสฺสาติ เอวํ กลหการเณ อวิชฺชมาเนปิ อถ อิมสฺส มิตฺตสนฺธิเภทกสฺส ทุฏฺฐสิงฺคาลสฺส ‘‘อุภินฺนํ มํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อิเม มาเรนฺตสฺส ปสฺส ยาว สุจินฺติตํ, สุจินฺติตํ ชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ เปสุญฺเญ ปริวตฺตมาเนฯ อุสภญฺจ สีหญฺจ มิคาธมา สิงฺคาลา ขาทนฺติ, ตํ เปสุญฺญํ มํสมฺหิ ติขิโณ อสิ วิย มิตฺตภาวํ ฉินฺทนฺตเมว ปริวตฺตตีติ ทีเปติฯ

ยมิมํ ปสฺสสีติ สมฺม สารถิ, ยํ อิมํ ปสฺสสิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มตสยนํ, อญฺโญปิ โย ปุคฺคโล สนฺธิเภทสฺส ปิสุณสฺส ปิสุณวาจํ นิโพธติ คณฺหาติ, โส อิมํ สยนํ เสติ, เอวเมวํ มรตีติ ทสฺเสติฯ สุขเมธนฺตีติ สุขํ วินฺทนฺติ ลภนฺติฯ นรา สคฺคคตาริวาติ สคฺคคตา ทิพฺพโภคสมงฺคิโน นรา วิย เต สุขํ วินฺทนฺติฯ นาวโพธนฺตีติ น สารโต ปจฺเจนฺติ, ตาทิสํ ปน วจนํ สุตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา เมตฺติํ อภินฺทิตฺวา ปากติกาว โหนฺตีติฯ

ราชา อิมา คาถา ภาสิตฺวา สีหสฺส เกสรจมฺมนขทาฐา คาหาเปตฺวา นครเมว คโตฯ

สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา พาราณสิราชา อหเมว อโหสิ’’นฺติฯ

สนฺธิเภทชาตกวณฺณนา นวมาฯ

[350] 10. เทวตาปญฺหชาตกวณฺณนา

หนฺติ หตฺเถหิ ปาเทหีติ อยํ เทวตาปุจฺฉา อุมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติฯ

เทวตาปญฺหชาตกวณฺณนา ทสมาฯ

จูฬกุณาลวคฺโค ปญฺจโมฯ

ชาตกุทฺทานํ –

กาลิงฺโค อสฺสาโรโห จ, เอกราชา จ ททฺทโร;

สีลวีมํสสุชาตา, ปลาโส สกุโณ ฉโว;

เสยฺโยติ ทส ชาตกาฯ

ปุจิมนฺโท กสฺสโป จ, ขนฺติวาที โลหกุมฺภี;

สพฺพมํสลาภี สโส, มตาโรทกณเวรา;

ติตฺติโร สุจฺจโช ทสฯ

กุฏิทูโส ทุทฺทภาโย, พฺรหฺมทตฺตจมฺมสาฏโก;

โคธราชา จ กกฺการุ, กากวตี นนุ โสจิโย;

กาฬพาหุ สีลวีมํโส ทสฯ

โกกาลิโก รถลฏฺฐิ, ปกฺกโคธราโชวาทา;

ชมฺพุกพฺรหาฉตฺโต จ, ปีฐถุสา จ พาเวรุ;

วิสยฺหเสฏฺฐิ ทสธาฯ

กินฺนรีวานรกุนฺตินี, อมฺพหารี คชกุมฺโภ;

เกสวายกูฏารญฺญํ, สนฺธิเภโท เทวตาปญฺหาฯ

วคฺคุทฺทานํ –

กาลิงฺโค ปุจิมนฺโท จ, กุฏิทูสกโกกิลา;

จูฬกุณาลวคฺโคติ, ปญฺจวคฺคา จตุกฺกมฺหิ;

โหนฺติ ปญฺญาส ชาตกาฯ

จตุกฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปญฺจกนิปาโต

1. มณิกุณฺฑลวคฺโค

[351] 1. มณิกุณฺฑลชาตกวณฺณนา